Zoals de titel van de middag al hoopvol deed vermoeden, ontmoetten ruim honderddertig oudgedienden en jong geïnteresseerden elkaar op de NAGO-studiemiddag Jong ontmoet oud op 21 februari in het Amsterdamse Stadsarchief. De middag werd georganiseerd ter gelegenheid van de afronding van de ontsluiting van het zeer omvangrijke archief van Total Design (TD). Met enige sneren over en weer en een levendige betrokkenheid vanuit het publiek, werd de middag een groot succes.

Exclusief voor eigen glorie
Na een korte inleiding door Marie Christine van der Sman van het NAGO, nam Hans Brandt, directeur van Total Identity (TI) het eerste exemplaar in ontvangst van de NAGO-publicatie Archief Total Design - PAM van (Z)OO-producties.
Zowel de ontsluiting van het archief als de naamsverandering van TD in TI in 2000 vormen volgens  Brandt een waardige beëindiging van de Odyssee van een topbureau. TI wil breken met een geschiedenis waarin teveel ontwerpers zich het bureau toeeigenden. Brandt verzuchtte: ‘Te vaak heb ik “boegbeelden” creatieve topprestaties van het bureau exclusief voor hun eigen glorie zien opeisen.’ Met de voortzetting als TI kan het bureau weer focussen op de oorspronkelijke insteek van TD, waarbij vooral een integrale ontwerpvisie belangrijk is.

Schiphol:’s Neerlands trots
Oud TD-er Paul Mijksenaar hield een lezing over de bewegwijzering op Schiphol, ’s Neerlands trots en toonbeeld van herkenbaarheid in stijl. Benno Wissings ontwerp uit 1967 bleek een uitstekend uitgangspunt voor de ontwikkeling en verbetering van het bewegwijzeringssysteem waar Mijksenaar vanaf de jaren negentig verantwoordelijk voor is. In tegenstelling tot Wissings warsheid van pictogrammen, omdat deze onduidelijkheid veroorzaakten, meent Mijksenaar dat de toepassing ervan noodzakelijk is. Ook de Duitse reiziger - volgens Mijksenaar de voornaamste groep die noch Engels, noch Nederlands kan lezen - moet immers zijn weg kunnen vinden op de luchthaven. Met behulp van een waslijst aan pictogrammen (‘we besloten het aantal zo beperkt mogelijk te houden’), “pijlaccolades” en tekeningen van Opland zou op dit moment geen enkele reiziger de weg kwijt hoeven te raken.

Dames, computers en communicatie
Tijdens de facultatieve interviews voelden Frederike Huygen, Titus Yocarini en Jeroen van Erp oud TD’ers aan de tand over respectievelijk de positie van vrouwen binnen TD, de invloed van de ontwerpcomputer op het ontwerpproces en de introductie van de begrippen “corporate identity” en “visuele communicatie” binnen de Nederlandse ontwerpwereld.

De dames voerden een openhartig gesprek over hun plaats binnen het ontwerpbureau, hoe snel ze een eigen team kregen (of dit te maken had met het vrouwzijn of met persoonlijke ambities) en over het contact met opdrachtgevers. Over het algemeen voelden Daphne Duijvelshoff en Arlette Brouwers zich even serieus genomen als de mannen, ondanks het feit dat veel werd besloten op topniveau, waar alleen mannen deel van uitmaakten. Bovendien vertrok Duijvelshoff in 1987 bij TD omdat zij niet werd opgenomen in de directie, ondanks haar functie als adjunct-directeur.

Met behulp van een diaprojector (!) toonde Frans Lieshout de ontwerpen die mogelijk werden met de vooruitstrevende ontwerpcomputers die TD op initiatief van Jelle van der Toorn Vrijthoff  in de jaren tachtig aanschafte (voor fl. 300.000 per stuk!). De ontwerppraktijk veranderde nauwelijks met de aanschaf, maar de mogelijkheden vergrootten wel. Op het gebied van de vormmanipulatie zorgde de Aesthedis voor geheel nieuwe ideeën die daarvoor niet bedacht hadden kunnen worden. Het was de bedoeling dat de ontwerpers zelf zouden programmeren, maar in de praktijk bleek hiervoor een programmeur noodzakelijk te zijn. De ontwerpers lieten zich door de computer niet beperken in hun ontwerpen. Daarvan merkten de heren op dat ze dat nu wel zien gebeuren. Ondanks het grote financiële offer van het bureau, dat de investering niet terugverdiende en bijna failliet ging, waren de computers een duidelijk statement van vernieuwing.

Ben Bos en Wim Crouwel legden uit waarom bij de oprichting van TD gekozen werd voor de term "design" en niet voor "communicatie". Crouwel stelde dat communicatie niet van toepassing was omdat het bureau gewoon wilde informeren, in plaats van overredend informeren; dit kon eventueel leiden tot communicatie. Bovendien, zo werd vanuit het publiek opgemerkt, is communicatie een modeterm die in de jaren zestig nog niet in zwang was.
Op de vraag: ‘Jullie zijn nu 30. Wat voor bureau ga je beginnen?’ antwoordde Bos glunderend dat hij een heel klein bureautje zou willen dat volledig conceptueel te werk zou gaan en waarbij hij zich als ‘huisstijlbeest’ uitsluitend bezig zou houden met huisstijlen. Crouwel deed, tot de verbazing van velen, de zaak af met de opmerking: ‘niks is lekkerder dan alleen werken, dus voor mij geen bureau meer’.

De waarschuwende vinger van Anthon Beeke
De dag werd afgesloten met de waarschuwende vinger van Anthon Beeke, die vijf jaar bij TD werkte, richting TI: ‘Wij hadden klinkende namen als Crouwel, Wissing en Bos. Waar zijn de huidige boegbeelden van TI?’ Deze vergelijking is niet helemaal eerlijk omdat TD al veertig jaar een begrip is en bovendien ontstond in een ontwerpbureaulandschap met vrijwel geen concurrentie van andere ontwerpbureaus. Dit staat in schril contrast met het zeer gedifferentieerde veld waarin TI zich staande moet houden.
Zullen we afspreken dat we over dertig jaar de balans opmaken over het succes van TI bij de ontsluiting van hun archief?

Kiko Luijten, 18 maart 2009

De publicatie Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers. Archief Total Design-PAM (Eindhoven 2009) is voor € 18 te bestellen via info@nago.nl.

(fotografie Jorge Jordan)